کسانی که مهارت رسانه‌ای دارند از اخبار جعلی درباره کرونا نمی‌هراسند

متاسفانه گاهی تعداد اخبار غیرواقعی و کذب در فضای مجازی زیاد می شود که دسترسی و اعتماد مردم به اخبار واقعی را مشکل می کند. بنابر اعلام مسئولان زیربط اکثر این اخبار کذب در جایی بیرون از مرزهای کشور تولید می‌شود ولی با این حال با سرعت زیادی در میان مردم پخش و نگرانی های بسیاری را ایجاد می‌کند.

درباره اینکه برخورد مردم با این اخبار و شایعات باید چگونه باشد، با دکتر الهام اکبری عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس گفت‌وگویی تفصیلی داشتیم و از وی درباره آنچه این روزها در فضای مجازی می‌گذرد و موجب ایجاد ترس در میان برخی از مردم شده پرسیدیم که مشروح این گفت‌وگو در ادامه آمده است:

فارس: این روزها اخبار بسیاری در فضای مجازی رد و بدل می‌شود، که بسیاری از آنها هدفی جز ایجاد وحشت در میان مردم ندارند، نظر شما در این باره چیست؟ 

اکبری: ما دردوره رسانه‌های نوین و عصر دیجیتال زندگی می‌کنیم و تکنولوژی های نوین مبتنی بر اینترنت به بخش جدایی ناپذیری از زندگی همه ما تبدیل شده اند. 

طبیعی است که مردم الان در شرایط بحران بیشتر به رسانه ها و شبکه‌های اجتماعی مراجعه کنند تا پاسخ سوالات خود را بیابند، لذا در کنار جستجو برای پاسخ به سوالات و نگرانیهای شان ممکن است به هزاران خبر جعلی و عجیب و غریب برخورد کنند.

* نحوه استفاده صحیح استفاده از تکنولوژی را بلد نیستیم

فارس: با توجه به این موضوع برخورد مردم با این فضا و اخبار منتشر شده چگونه باید باشد؟

اکبری: خب نحوه برخورد مردم با انواع و اقسام اخبار در رسانه ها بستگی به میزان سواد رسانه‌ای آنها دارد. یکی از چالش‌های ظهور و عمومی‌سازی فناوری‌های ارتباطی نوین در جامعه، عدم ورود ابعاد فرهنگی و انسانی فناوری در جامعه است، بنابراین بین کاربرد فنی و روزمره تکنولوژی و ابعاد انسانی تکنولوژی ارتباطی در بین شهروندان جامعه ممکن است شکاف وجود داشته باشد. 

این پدیده را در علوم اجتماعی، تاخر فرهنگی (Cultural Lag) می نامند. تاخر فرهنگی یعنی موقعیتی که در آن، یکی از ابعاد فرهنگ، از بعد دیگر عقب می ماند. فرهنگ دارای دو بعد مادی و معنوی است. بعد مادی را می توان در فناوری ها و همه مصنوعات بشری یافت؛ و بعد معنوی را می توان همه آن مواردی که به ذهنیت ها مربوط می شود، از قبیل عادات، ایدئولوژی، اعتقادات و ... تعریف کرد. 

در بحث استفاده از رسانه های نوین همانطور که گفتم، ما شاهد این تاخر فرهنگی و این شکاف جدی هستیم، به این معنا که تکنولوژی در اختیار و دسترس شهرواندان هست، اما ابعاد انسانی و نحوه استفاده صحیح از آن را بلد نیستیم . این تاخر، هم نتیجه کم بودن سواد رسانه ای است، و هم منجر به کم بودن سواد رسانه ای می شود. 

بعد دیگر بحث سواد رسانه ای را باید در مباحث شهروندی دیجیتال جستجو کرد. شهروندی دیجیتال به معنای توانایی استفاده درست از ابزارهای دیجیتالی است. کاربر باید بتواند ابزار مناسب را انتخاب کند و در عین حال فرصت ها و چالش های این فضا را شناسایی کرده باشد و در این فضا بتواند ایمن، مسئولانه و محترمانه به انجام فعالیت بپردازد.

البته به نظر بسیاری از اندیشمندان، سواد دیجیتالی مهمترین اهمیت را در بحث شهروندی دیجیتال دارد. به نظر آنها سواد دیجیتالی دانش ها و مهارتهای خاصی را در اختیار کاربر قرار می دهد. در واقع سواد دیجیتالی، هم دانش لازم برای انتخاب تکنولوژی در اختیار کاربر قرار می دهد و هم کاربر یاد می گیرد که چگونه خوب جستجو کند، در عین حال تنظیمات حریم خصوصی را انجام می دهد و به درستی از دیگران نقل قول اطلاعات کند.

بعلاوه سواد دیجیتالی به کاربر کمک می کند تا از ورود هرزنامه ها و کلاهبرداریهای دیجیتالی هم جلوگیری کند. لذا از هدف شهروندی دیجیتال در قرن 21 آموزش، توانمند سازی و حفاظت از شهروندان دیجیتالی ست. 

درواقع، اگر آموزش های لازم در رابطه با شهروندی دیجیتال به کاربران داده نشود، فرصتهای طلایی که فضای دیجیتال در اختیار جامعه قرار داده است، از بین خواهد رفت. 

* می‌توان در مواقع بحران‌ میزان سواد رسانه‌ای مردم را با برنامه ریزی صحیح  بالا برد

فارس: با این حال آیا شبکه‌های اجتماعی الان کارکرد درست خود را دارد؟

اکبری: کماکان که شبکه های اجتماعی می توانست فرصتی برای آموزش به مردم باشد و اطلاعات درست را در این اوضاع بحرانی به آنها بدهد، اما بالعکس این شبکه‌ها مملو شده اند از اخبار نادرست و اغراق آمیز و به دلیل نبود سواد و مهارت دیجیتالی، کاربران هر خبر دروغی را باور کرده و لذا ما با جامعه ای وحشت زده رو به رو شده ایم! که تشخیص اخبار درست از نادرست را ندارد! 

از این‌رو، بالابردن سواد رسانه ای مردم برای پرکردن این خلا و کاهش این تاخر فرهنگی بسیار مهم است و اتفاقا در مواقع بحران، می‌توان میزان سواد رسانه ای مردم را با برنامه ریزی صحیح بصورت جهشی بالا برد. از اینرو، صداوسیما و دیگر رسانه ها می توانند در اینجا به نقش آفرینی در این حوزه روی آوردند.

فارس: این روزها و با اتفاقاتی که درباره بیماری کرونا رخ داده روزانه تعدادی خبر در شبکه های مجازی منتشر می شود که باعث ایجاد وحشت در میان مردم می‌شود، انتشار این اخبار و دست به دست کردن آنها از سوی مردم چه مشکلاتی را ایجاد می کند؟

اکبری: ببنید تئوری وابستگی رسانه ای یا «media dependency theory« می گوید در مواقع بحران، نیاز و مراجعه مردم به رسانه چندین برابر افزایش پیدا می کند، چرا که مردم یا کاربران برای رفع ابهام و کسب اطمینان، به اطلاعات رسانه ها وابستگی بیشتری پیدا می کنند.

* بخش قابل توجهی از اخبار فیک به‌صورت هدفمند و دقیق در حال دشمنی کردن هستند

لذا در چنین شرایطی مردم طبیعتا لحظه به لحظه اخبار و اطلاعات را دنبال می کنند و سعی می کنند هیچ خبری را از دست ندهند.

این روزها اخبار در قالب تصویر، ویدئو و متن در همه جا قابل دسترسی هستند، متاسفانه بخش عمده اخبار این روزها می تواند غلط و جعلی باشد، به عنوان مثال وقتی فردی در ویدئویی خود را به عنوان پزشک معرفی می کند، و یک سری نکته یا دستورالعمل را عنوان می کند، کسی از خودش نمی پرسد از کجا معلوم این طرف دکتر و متخصص این امر است یا  نه!؟

لذا بخشی از اخبار غلط توسط همان افرادی که پیشتر به آنها اشاره کردم که سواد و مهارت دیجتالی ندارند یا منتشر یا باز نشر می شود، و بخش قابل توجهی از اخبار فیک هم مربوط به کنشگرانی است که بصورت هدفمند و دقیق در حال دشمنی کردن هستند.

فی المثل، سازمان منافقین در کمپ تیرانا در آلبانی، کارویژه خود را در رسانه ای مجازی تعریف کرده اند. آنها تلاش می کنند تا از هر فرصتی به مردم و نظام ضربه بزنند، و در این بحران هم در فضای مجازی مشغول ضربه زنی هستند. قاعدتا آنها در فضای متشنج و پر از ابهام بیشتر می توانند نقش آفرینی کنند.

دشمنان حتی گاهی اخبار درست را هم به گونه‌ای منتشر می کنند که وحشت بیشتری ایجاد کنند. به عنوان مثال یکی از کانال‌های معاند خبر زده که مدرسه‌ای در فلان جا برای بیماران کرونایی تخلیه شده است و تبدیل به بیمارستان می شود، کاربری که دارای مهارت دیجیتالی باشد حتما این کانال تلگرامی را شماتت خواهد کرد که کجای این خبر بد و متعجب کننده است!؟ اما کاربری که دارای مهارت و سواد دیجیتالی نباشد حتما با دیدن این خبر وحشت کرده و بلافاصله آنرا برای گروهها و دوستان و اقوام خود ارسال می کند و این خود تولید کننده وحشت و اضطراب برای دیگران خواهد بود. 

لذا در این فضا، وظیفه اصلی بر عهده نهادهای قضایی و امنیتی و نظارتی است که باید نظارت و اهتمام جدی داشته باشند، تا اخبار جعلی و غلط منتشر نشود و یا ضریب داده نشود.

متاسفانه قوانین مربوط به حقوق و جرائم دیجیتالی در ایران به صورت دقیق و مشخص نه تدوین شده و نه بر نحوه انتشار اخبار و مواضع دیجیتالی نظارت جدی می شود. اگر قوانین محکم و عزم و دغدغه جدی برای برخورد با جرائم سایبری داشتیم، افراد قطعا در نحوه تعامل و ارتباطات خود در دنیای مجازی و شهر دیجتالی دقت بیشتری از خود نشان می دادند.

فارس: این روزها رسانه های فارسی زبان معاند بیشترین بخش های خبری خود را به ارائه آمار نادرست از تعداد مبتلایان و مرگ بیماران کرونایی می دهند، این رسانه ها چه اهدافی را دنبال می کنند؟

اکبری: هدف این رسانه ها، همچنان که گفتم، دنبال کردن دستورکار دشمنی با مردم و نظام است. در طول سالیان اخیر، رسانه های زیادی اعم از رسانه های انبوه (Mass Medias) که مبتنی بر تکنولوژی های ارتباطی تلویزیونی و ماهواره ای است؛ گرفته تا رسانه های مبتنی بر Web2 ها که رسانه های تعاملی و اجتماعی اند، توسط دشمنان ما در خارج از کشور شکل گرفته و مشغول نقش آفرینی بوده اند.

سوال این است که چه کسانی هزینه های سرسام آور این رسانه ها را تامین می کنند و با چه هدفی؟ پاسخ بسیار واضح است.

کسانی که در طول این چهل و یک سال نتوانسته اند اراده این ملت را در جنگ سخت متزلزل کنند، و چون به این نتیجه رسیده اند که از راه سخت نمی توان ضربه زد، به جنگ روانی و رسانه ای روی آورده اند و در این نوع جنگ، هدف اصلی، عوض کردن شناخت ها و ادراکات است و اساسا فرهنگ موضوعیت دارد.

این یک پروسه کنشگری مدام است، که با استفاده از رسانه ها و مخصوصا رسانه های اجتماعی، دستور کار دشمنی با ملت ایران دنبال می شود.

از اینرو، در مواقع بحرانی همچون همین وضعیت فعلی، نمودار تولید و توزیع اخبار جعلی و هراس آفرین توسط دشمنان و رسانه های مختلف آنان زیاد می شود، و هدف اصلی آن، ایجاد شکاف اجتماعی و کم کردن همبستگی اجتماعی در جامعه است.