سهم ۶۵ درصدی خودروهای فرسوده در آلودگی هوا

در واقع سازمان حفاظت محیط‌زیست از دهه ۸۰ به سایر دستگاه‌ها در اسقاط خودروهای فرسوده کمک کرده است البته تمام اقدامات در حوزه خروج خودروهای فرسوده نیازمند اقدامات میان‌بخشی است، اما برخی دستگاه‌ها ازجمله وزارت صمت و سازمان برنامه و بودجه همکاری‌های لازم و قانونی برای خروج و اسقاط خودروهای فرسوده را نداشته‌اند. نوسازی و بهسازی خودروها در شهر تهران تأثیر قابل‌توجهی در کنترل و کاهش آلودگی هوای شهرهای بزرگ دارد. سهم خودروهای فرسوده عمومی در آلودگی هوای شهرهای بزرگ و پرجمعیت، حدود ۶۵ درصد است که نوسازی یا از رده خارج کردن این خودروها به همین میزان در کاهش آلودگی هوای شهرهای بزرگ مؤثر است.

به‌طور کل خودروها بعد از گذشت مدتی دودزا می‌شوند و کاربرات، بنزین را با هوا مخلوط می‌کند که منجر به تولید دود می‌شود. ساسات خودرو نیز بعد از ۱۵ سال به تعمیر نیاز پیدا می‌کند و خودروهای فرسوده و قدیمی به یکی از عوامل آلودگی هوا تبدیل می‌شوند. خودروی کهنه و فرسوده چندین برابر استاندارد، آلایندگی تولید می‌کند و باعث می‌شود ۲۰۰ نوع ترکیب سمی از اگروز راهی هوا شود که بسیار خطرناک است.

دلیل دیگر آلودگی هوا نوع و کیفیت بنزین است. اکنون در اروپا یورو ۵ و ۶ مورد استفاده قرار می‌گیرد اما بنزین در ایران این کیفیت را ندارد.

حمل‌ونقل جاده‌ای منبع اصلی آلودگی هواست که به سلامت انسان و محیط‌زیست آسیب می‌رساند. وسایل نقلیه طیفی از آلاینده‌ها شامل اکسیدهای نیتروژن، ذرات معلق، مونواکسید کربن، اکسیدهای گوگرد و هیدروکربن‌های نسوخته را منتشر می‌کنند و از علل عمده آلودگی هوای شهری هستند. ثابت شده است که کاهش آلودگی هوا از طریق حمل‌ونقل مقرون به صرفه است. برای مثال، در اسکاتلند گیاهان یک چهارراه را آزمایش کردند که در این آزمایش متوجه شدند، میزان سرب موجود در این گیاهان چندین و چند برابر است. حتی در آزمایشی جانوران آزمایشگاهی را در معرض هوای آلوده قرار دادند، با وجود اینکه از تغدیه مناسبی برخوردار بودند اما با هر نفس هوای ناسالم تنفس می‌کردند، در نتیجه بعد از ۶‌ ماه همگی آنها از بین رفتند. طرح‌های زیادی برای اسقاط خودروهای فرسوده توسط دولت ارائه شده است. در سال ۱۳۹۶ دولت، خودروسازان را مکلف کرد به ازای تولید هر محصول با مصرف سوخت هشت تا ۸.۵ لیتر در ۱۰۰ کیلومتر، یک خودرو فرسوده را اسقاط و برای تولید خودروهایی با مصرف بیش از ۸.۵ لیتر نیز یک خودروی دیگر را اسقاط کنند؛ همچنین واردکنندگان به ازای هر یک دستگاه خودرو وارداتی، بسته به میزان مصرف سوخت آن باید بین ۴ تا ۸ خودرو فرسوده را از رده خارج کنند.

این مصوبه دوماه بعد با دخالت وزارت صمت و خودروسازان لغو شد. تنها واردات خودرو بود که به اسقاط خودروهای فرسوده کمک می‌کرد که از سال ۱۳۹۷ ورود آنها نیز ممنوع شد؛ همچنین طبق قوانین در ازای شماره‌گذاری هر موتور بنزینی باید یک موتور فرسوده اسقاط می‌شد. در ازای شماره‌گذاری هر ۳ دستگاه خودرو دیزلی یورو ۵ باید تعدادی خودرو (با ظرفیت گواهی مشابه) اسقاط می‌شد، اما این قوانین نیز اجرایی نشدند.

تجربه کشورهای توسعه‌یافته نشان می‌دهد که وظیفه از رده خارج کردن خودروهای فرسوده برعهده خودروسازان است. خودروسازان با ارائه وام، برنامه‌ها و تخفیف‌های ویژه در محصولات جدید، مالکان خودروهای فرسوده را مجاب به تعویض خودروهای قدیمی خود با خودروهای جدید می‌کنند. متأسفانه تصدی دولت و انحصاری بودن تولید خودرو و لابی آنها موجب شده است که خودروسازان داخلی نه‌تنها در ارتقای فناوری خودروها تلاش نکنند بلکه خودروها را به دشواری و با هزینه زیاد در اختیار مصرف‌کنندگان قرار دهند.

راهکارهای متعددی برای اسقاط خودروهای فرسوده می‌توان ارائه داد. دولت به‌دنبال راهکارهایی است که نیاز به منابع مالی نداشته باشد و مردم دنبال راهکارهایی هستند که از تسهیلات دولت استفاده کرده و خود هزینه‌ای ندهند. بنابراین باید راهکارهایی را به اجرا گذاشت که ضمن بیشترین تأثیر در کاهش اثرات ناشی از آلودگی‌ها، کمترین ضرر را به اقتصاد شهر و مردم تحمیل کند؛ همچنین امکان تأمین منابع مالی و پشتیبانی فرهنگی لازم برای اجرای این راهکارها فراهم باشد؛ چرا که در غیراین صورت هرگز آنها عملی نخواهند شد.

هرچند این طرح‌ها توفیقاتی نیز داشته‌اند، اما به‌دلیل تأمین نشدن منابع مالی و نبود همکاری خودروسازان و دارندگان خودروهای فرسوده، دوام نیافتند. گران شدن چند برابری خودرو نیز موجب شد تا بازار خودروهای فرسوده رونق بیشتری بگیرد. حتی آب تهران نیز نیترات دارد که باعث به‌وجود آمدن سندروم کودک آبی می‌شود. شایع‌ترین دلیل سندروم کودک آبی مصرف آب آلوده به نیترات است. بدن نوزاد نیترات را به نیتریت تبدیل می‌کند. این نیتریت‌ها با هموگلوبین ترکیب شده و متهموگلوبین را به‌وجود می‌آورد که قادر به حمل اکسیژن نیست. در مقابل همه این اتفاق‌های ناخوشایند باید راهکارهای اصولی در پیش گرفت، اکسی‍ژن تهران در حال کاهش یافتن است. بنابراین باید با ایجاد فضای سبز بیش از پیش جلوی کاهش اکسیژن را گرفت.

کاهش استفاده از خودروی شخصی و افزایش استفاده از حمل‌ونقل عمومی یکی دیگر از راهکارهای مناسب است. یک موتورسیکلت به اندازه ۸ خودرو تولید آلایندگی می‌کند، باید تعداد موتورسیکلت‌ها در شهرهای آلوده کم شود. حتی در بسیاری از مناطق شهر حق تقدم با خودرو است درصورتی که باید با انسان باشد. با توجه به اینکه نقش خودروهای فرسوده در آلودگی هوا قابل انکار نیست، احیای پروسه اسقاط و جایگزینی آنها ضروری به‌نظر می‌رسد.

میزان استقبال از این طرح‌ها البته بستگی به مشوق‌هایی دارد که از سوی دولت و خودروسازان برای اسقاط و جایگزنی فرسوده‌ها، لحاظ می‌شود. هرچه مشوق‌ها جذاب‌تر باشند، شهروندان بیشتری چه مالکان خودروهای سبک و چه سنگین سوارها، از طرح‌های موردنظر استقبال خواهند کرد. در نهایت اینکه در پروسه اسقاط بهتر است نگاهی ویژه به‌خودروهای فرسوده سنگین داشت، چه آنکه نقش آنها در آلودگی هوا (از ناحیه خودروهای فرسوده) بسیار اهمیت دارد.