شبکه‌های اجتماعی به تاریخ بشریت بازمی‌گردد، اما شبکه‌های اجتماعی مجازی پدیده‌ای است که در چند دهه اخیر معنا و مفهوم پیدا کرده است. به طوری که امروزه به عنوان ضرورتی اجتناب ناپذیر در زندگی بسیاری از کاربران قرار گرفته است.

بسیاری از جوانان به فعالیت‌های اجتماعیِ شبکه‌ای اشتغال دارند و در انتخاب سبک زندگی خود از روابط و مناسبات اینترنتی استفاده می‌کنند.  در سال‌های اخیر با توجه به افزایش استفاده از شبکه‌های اجتماعی در کشورمان شاهد تغییر در مجموعه‌ای از رفتارها، عادات و عقاید مردم کشورمان هستیم. از همین رو، قصد داریم  در این گزارش به بررسی عوامل گرایش مردم به ویژه جوانان به شبکه‌های اجتماعی بپردازیم.

  اتلاف وقت در شبکه‌های اجتماعی

استفاده مفرط از شبکه‌های اجتماعی تلفن همراه همچون تلگرام، اینستاگرام و... در حالی رشد فزاینده‌ای داشت‌اند که اثرات اجتماعی استفاده طولانی مدت از آنها نادیده گرفته شده است. استفاده از شبکه‌های اجتماعی تلفن همراه در ایران به سرعت تبدیل به نوعی اعتیاد میان بسیاری از نوجوانان و جوانان شده و برخی از آسیب‌های اجتماعی را تشدید کرده است. زندگی روزمره نسل جوان به شبکه‌های اجتماعی تلفن همراه گره خورده است. امروزه فضای مجازی و اینترنت به عنوان یکی از مظاهر فناوری ارتباطی نوین در زندگی فردی و اجتماعی بشر جایگاهی گسترده و مؤثر دارد و جزو جدانشدنی مناسبات روزمره محسوب می‌شود، به طوری که می‌توان ادعا کرد برای بسیاری از افراد، زندگی بدون آن امکان پذیر نیست یا دست کم مطلوبیتی ندارد.

فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در دهه اخیر به شدت جای خود را بین افراد خانواده‌ها و به ویژه جوانان بازکرده است؛ اگرچه آثار مثبت کاربرد فناوری‌های ارتباطی و شبکه‌های اجتماعی در جهت توانمندسازی شهروندان قابل انکار نیست اما مانند سایر فناوری‌های نوین مانند تلویزیون، ویدئو و ماهواره می‌تواند آثار منفی اجتماعی زیادی نیز به دنبال داشته باشد. آنچه در حال حاضر وجود شبکه‌های اجتماعی را پراهمیت و تأثیر آنها را پررنگ‌تر جلوه می‌دهد، اقبال عمومی کاربران اینترنت به این شبکه‌هاست. به طوری که روزانه صدها میلیون نفر در دنیا با عضویت در این شبکه‌ها، ساعت‌های متمادی از عمرشان را صرف گشت‌وگذار در شبکه‌های اجتماعی می‌کنند.

شبکه‌های اجتماعی پاتوق جدید برای معاشرت‌های اجتماعی

شبکه‌های اجتماعی اینترنتی به زبانی ساده، صفحات اینترنتی هستند که افراد با عضویت در آنها می‌توانند دوستیابی کنند، به بحث و تبادل نظر بپردازند، تصاویر و فیلم‌هایی را که دوست دارند به اشتراک بگذارند و این فرصت را می‌یابند تا درباره علاقه‌مندی‌ها و مطالب دیگران اظهارنظر کنند و خودشان نیز مطالبی را مطابق باسلیقه و نظر خود منتشر کنند و حتی در دنیای مجازی، تصویری خیالی از خود ارائه کنند. با ظهور فناوری‌های مدرن و به خصوص اینترنت و ورود شبکه‌های اجتماعی به زندگی افراد، نوع جدیدی از روابط بین فردی شکل گرفته است که از آن به ارتباطات مجازی تعبیر می‌شود. در واقع، این ارتباطات مجازی بین فردی در قالب شبکه‌سازی‌های اجتماعی، بر پایه مشارکت همگانی بنا شده‌اند. ایجاد ارتباطات جمعی و میان فردی، تشکیل اجتماعات مجازی، اطلاع رسانی، تبادل اطلاعات و نظرات از شناخته شده‌ترین کارکردهای این فضاها هستند.

ویژگی‌های شبکه های اجتماعی

 برخی از ویژگی‌های شبکه‌های اجتماعی عبارت‌اند از: اشتراک‌گذاری، سازماندهی، دوستی، اعتماد، استناد و تعمیم، چندرسانه‌ای بودن، نقد بی‌رحمانه، دنبال کردن و دنبال شدن، بازانتشار، خرد جمعی، ساختار دمکراتیک، قدرت سرمایه اجتماعی، تحرک اجتماعی و ابتکار و خلاقیت که البته به دلیل محفل محور بودن این فضا غالباً پیشرفتی در جهت مثبت در آن دیده نمی‌شود.

آسیب‌شناسی رسانه‌های نوین

بسیاری از مشکلاتی که امروزه توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشور با آن مواجه است کمبود بسترهای فرهنگی است. به بیان دیگر، فناوری‌های نوین ارتباطی هرگز دارای بار خنثی نیستند، بلکه جزئی از فرهنگ به حساب آمده و در یک بستر فرهنگی ایجاد می‌گردند و به همین دلیل با مفهوم خاص خودشان باعث ایجاد ارزش‌های نوین در جوامع گشته و موجب پیدایش نگرش‌ها و باورهای تازه‌ای در اذهان مردم می‌شوند. این در حالی است که باورها و ارزش‌های تربیتی جامعه از طریق فرآیند آموزش در ذهن مخاطبان نهادینه می‌گردد، آنگاه است که از این تکنولوژی‌های نوین به منظور تقویت ارزش‌ها و باورهای جوامع واردکننده و پذیرای این فناوری‌ها استفاده می‌شود و خطر موقعی گریبانگیر این جوامع می‌شود که جوامع پذیرا از هیچ برنامه خاصی برای بهره‌برداری مناسب از این فناوری‌ها برخوردار نباشند و مخاطبان باارزش‌ها و هنجارهای خویش بیگانه باشند.

نتایج مطالعات انجام شده در این رابطه

براساس مطالعاتی صورت گرفته بر روی میزان گذراندن وقت کودکان و نوجوانان حاکی از این است که آنان به طور متوسط ۶ ساعت‌ونیم از یک روز و حدود ۴۴ ساعت در هفته را به رسانه‌ها اختصاص می‌دهند و تنها یک روز و حدود ۵ ساعت از روز را با والدین و فقط ۵۰ دقیقه را به انجام تکالیف اختصاص می‌دهند و با وجود گسترش تکنولوژی‌های در دسترس حدود ۳ ساعت از یک روز را به تماشای تلویزیون اختصاص می‌دهند. آنچه که موجب تشدید گرایش نوجوانان و جوانان به فعالیت‌های فراغتی شده است گسترش رسانه‌های الکترونیکی و دسترسی به فضای مجازی است. استفاده نوجوانان و جوانان سراسر دنیا از اینترنت درحال افزایش است، ولی تغییرات قابل توجهی در استفاده از اینترنت در کشور‌های گوناگون دنیا و گروه‌های اجتماعی - اقتصادی وجود دارد و برآورد‌های اخیر سایر محققان نشان می‌دهد که افراد ۸ تا ۱۸ ساله به طور متوسط ۸ ساعت از هر روز را به استفاده از چندرسانه‌ای‌ها اختصاص می‌دهند.

محمدجواد مطهری شریف کارشناس فضای مجازی در گفت‌وگو با خبرنگار حوزه دنیای ارتباطات گروه فضای مجازی باشگاه خبرنگاران جوان، گفت: هویت‌یابی مسئله‌ای است که جوانان و نوحوانان با آن درگیر هستند اما هویت چیست؟ هویت یعنی کیستی؛ همه نیاز دارند تصور روشنی از خود داشته باشند. چیزی که در زندگی به آن نیاز داریم داشتن تصور روشن از خودمان است افرادی که برای خودشان هدف و تصور روشنی دارند، خیلی مستحکم‌تر و مطمئن‌تر عمل می‌کنند تا افرادی که هدفی ندارند. یکی از مسائلی که ما در دوره نوجوانی و جوانی با آن روبرو هستیم این است که نوجوان به هویت خودش فکر می‌کند و آن نیز به دلیل تغییرات شناختی که در دوره نوجوانی اتفاق می‌افتد خود آگاهی نوجوان است که افزابش می‌یابد؛ یعنی درباره هویت خودش فکر می‌کند. او هنوز به درستی نمی‌داند کیست و می‌خواهد چه شعلی را انتخاب کند.

مطهری شریف در ادامه افزود: به همین دلیل است که آن دچار بحران شغلی می‌شود و به دنبال آن بحران تحصیلی مطرح می شود یا از خود می‌پرسد چگونه باید در محیط خانواده و همسالان رفتار کند. اینها رفتارهایی است که بعضاً دیده می‌شود در واقع می‌توان گفت هرگاه فرد در یافتن هویت خود دچار شک و تردید و دودلی و عدم قاطعیت شود دچاربحران، سردرگمی و بی‌هدفی است و در عین حال به یک تصور منفی از خود دچار می‌شود؛ چیز یکه به بحران هویت معروف است.

وی ادامه داد: تجربه کردن این بحران بد نیست و هرکسی می‌تواند وارد آن و از آن خارج شود و به کمک جامعه و اطرافیان خود را بازیایی کند و این بازیایی هویت، اساسی و زیربنایی خواهد شد البته اگر به هویتی دست پیدا کند. این نوع افراد خود را به دست هر جریانی می‌سپرند؛ معضلی که ما در کشور به آن دچار هستیم همین است. نوجوان در شبکه‌های اجتماعی به دنبال احساس رضایت از خود به سمت این فضا هدایت می‌شود. اینکه بر سواد رسانه‌ای تاکید می‌شود راه‌حل اصلی نیست.