هر ساله در ایام شهادت استاد مرتضی مطهری، فرصتی برای بازخوانی مبانی نظری این اندیشمند اسلامی فراهم می‌شود که مؤلفه‌های خصوصیات فکری ایشان تبیین شود. در این مجال با محمدرضا سنگری عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به گفتگو نشستیم. متن زیر مشروح گفتگوی مهر با این کارشناس و نویسنده ادبی است.

محمدرضا سنگری در پاسخ به اینکه آیا ویژگی‌های شخصی مطهری باعث شد که به چنین شخصیتی تبدیل شود و یا اینکه او محصول حوزه علمیه است؟ گفت: اینکه استاد شهید مطهری متعلق به حوزه علمیه است در آن تردیدی نیست. حتی لباس ایشان گواه همین موضوع و مسأله است که وقتی معمولاً با روحانی برخورد می‌کنیم احساس می‌کنیم چنین شخصیتی، مبانی خود را از حوزه دریافت کرده است هرچند ممکن است تکاپوهایی بیرون از حوزه و فراتر از حوزه داشته باشد. حقیقت این است شهید مطهری فراورده و محصول حوزه علمیه است. تحصیلاتش کامل روشن و مشخص است استادانش هم کاملاً معلوم هستند هم به اعتبار استادانش که استادان حوزوی هستند هم جغرافیای مطالعاتی‌اش که حوزه علمیه بوده و خودش اشاره دارد و هم نخستین دروسی که مطالعه کرده است ترجمان و گواه این است که استاد مطهری محصول حوزه است. اما ممکن است برخی فقط به آنچه در گذشته بیشتر مطرح بوده است توجه کنند، در صورتی که الآن جهان فعلی حوزه متفاوت با گذشته شده است. ضرورت‌ها طلاب حوزه علمیه را واداشته که به قلمروهای دیگری سرک بکشند و آن قلمروها را مطالعه و بررسی کنند.

استاد مطهری یک زمان‌شناس بزرگ هستند و به ضرورت شناخت زمان خود را مکلف و موظف می‌بیند که تنها به خواندن دروس حوزه اکتفا نکند بلکه آموخته‌های حوزه را بهره‌گیری کند و سکوی پرشی برای پرداختن به مسائل زمان خود قرار دهد به همین دلیل در مورد مسائل روزگار خود مطالعه می‌کند

وی ادامه داد: استاد مطهری یک زمان‌شناس بزرگ هستند و به ضرورت شناخت زمان خود را مکلف و موظف می‌بیند که تنها به خواندن دروس حوزه اکتفا نکند بلکه آموخته‌های حوزه را بهره‌گیری کند و سکوی پرشی برای پرداختن به مسائل زمان خود قرار دهد به همین دلیل در مورد مسائل روزگار خود مطالعه می‌کند. حتی کتاب‌هایی را که درباره اندیشه‌های نوپدید و نوظهور روزگار خودش است با قدرت تمام مطالعه می‌کند و سعی می‌کند پا به پای زمان حرکت کند. بنابراین استاد مطهری بالاصالة حوزوی است اما در فضای حوزه تنها نمانده است و از همه ظرفیت‌های بیرونی هم بهره‌گیری و استفاده کرده است. به‌خصوص اینکه یک دوره در دانشگاه تدریس کرده است و بنابراین شاید شهید مطهری را نه شاید، بلکه حتماً باید اتفاقاً یکی از نمودها و نمادهای برجسته پیوند بین حوزه و دانشگاه بدانیم.

وی در مورد برطرف کردن نیازهای فکری زمان توسط شهید مطهری گفت: یک نکته‌ای را امیرالمؤمنین علی (ع) دارد که می‌فرماید «اَلعالِمُ بِزَمانِهِ لا تَهجُمُ عَلَیهِ اللَّوابِسُ» آن‌هایی که آگاه به زمان خودشان می‌شوند در هجوم حادثه‌ها خود را گم نمی‌کنند، عقب‌نشینی نمی‌کنند سست نمی‌شوند و این هنر بسیار بزرگی است که زمان را بشناسیم. حضرت امام یکی از مسائلی را که در باب حوزه و اجتهاد مطرح می‌کرد همین بود که مجتهد باید زمان‌شناس و به‌روز باشد و به هنگام با قضایا و مسائل ارتباط برقرار کند. اگر کسی مجموعه آثار استاد شهید مرتضی مطهری را مطالعه بکند، دقیقاً می‌بیند همین‌جور است که استاد مطهری مسائل روزگار خود را رصد می‌کرد. مثلاً موضوعی که الآن وجود دارد مسأله نگاه‌های فمینیستی است یا احیاناً تشکیک‌ها و تردیدهایی است که نسبت به موقعیت زن در فرهنگ اسلامی طرح می‌شود مثلاً ایشان در این زمینه می‌نویسد و از مجله «زن روز» آن روزگار استفاده می‌کند این خیلی برای امروز درس‌آموز است که وقتی ما می‌خواهیم سخنمان را بگوییم و حقیقتی را مطرح کنیم می‌توانیم از ظرفیت‌هایی که وجود دارد، هرچند این ظرفیت‌ها ممکن است نسبت به آن‌ها انگاره‌های منفی وجود داشته باشد اما از آن ظرفیت‌ها بهره‌گیری و استفاده کنیم.

سنگری گفت: شهید مطهری وقتی می‌بیند نسبت به امام حسین و فرهنگ عاشورا نگاه‌های ناروا و نادرستی وجود دارد و فرهنگ عاشورا دارد تحریف می‌شود می‌آید فریادهای عاشورا را برمی‌آورد و نتیجه آن «حماسه حسینی» می‌شود. یا می‌بینیم نسبت به مسأله انتظار نگاه‌های غلط گاهی وقت‌ها وجود دارد چه نگاه‌هایی که کاملاً رنگ و بوی مارکسیستی نسبت به مسأله ظهور دارند چه آن‌هایی که نگاه‌های غلطی دارند مثل جریانی که تحت عنوان حزب قائدین و انجمن حجتیه از آن‌ها یاد می‌کنیم، ایشان می‌آید درباره امام زمان می‌نویسد. یا وقتی می‌بیند مبانی فرهنگی ما تحت تأثیر غرب قرار می‌گیرد «فلسفه و روش رئالیسم» را می‌نویسد؛ یعنی دقیقاً ایستاده و مثل یک دیدبان آگاه، هوشمند و به هنگام دارد عمل می‌کند.

وی ادامه داد: ما هم باید همین‌گونه باشیم. یعنی همه کسانی که امروز در عرصه فرهنگ و اندیشه کار می‌کنند باید این خصوصیت و ویژگی را داشته باشند. دقیقاً رصد کنند ببینند دشمن از کجا ضربه می‌زند روزنه‌هایی که برای شکست، تحریف و واژگونگی فرهنگ را باز می‌کند باید این‌ها را دقیقاً بشناسد. فقط شناخت این‌ها کافی نیست. باید از آن سرمایه عظیمی که در اختیار است بهره‌گیری کند و پاسخ بدهد باید آن منبع عظیم و سرشار را هم به خوبی بشناسد یعنی حوزه فرهنگ دینی و البته جز فرهنگ دینی همه دستاوردهای علمی روزگار خود را بشناسد و ما می‌دانیم چقدر این کار سترگ، سخت، دشوار، بزرگ و نفس‌گیر است و هر کسی از پس آن برنمی‌آید. بنابراین عالم زمانه بودن نیازمند عرق‌ریزی روح است. فرد باید خیلی تلاش، مطالعه کند، همه ابعاد و جنبه‌ها را ببیند تا بتواند یک حضور تأثیرگذار در فضای فرهنگی جامعه داشته باشد.

زبان به‌تدریج در حال تغییر است و هرچه ما پیشتر می‌رویم شتاب تغییر زبان بیشتر می‌شود. زبانی که مربوط به عصر استاد شهید مرتضی مطهری است آن زبان ممکن است امروز برای نسل جدیدی که هستند خیلی رسا نباشد باید این زبان را چالاک کرد و صیقل داد و به زبان امروز حرف بزنیم

وی در این مورد که در برخی کشورهای اسلامی مثل اندونزی و… مراکز و مدارسی شکل گرفته است که آثار استاد مطهری تدریس می‌شود ولی در داخل توجه شایانی به آثار استاد مطهری نمی‌شود، گفت: هم در فضاهای آموزشی رسمی ما چنین چیزهایی وجود دارد؛ یعنی در کتاب‌های درسی می‌بینید بخشی از آموزه‌های استاد شهید مرتضی مطهری در کتاب‌های درسی دبیرستانی انعکاس دارد و می‌شود آن‌ها را دید، گاهی وقت‌ها مبنای نگارش کتاب تکیه‌بر آثار استاد شهید مرتضی مطهری است، هم در فضای دانشگاهی ما این رسم است و هم در حوزه‌های ما. اینجا باید یک ملاحظاتی را داشته باشیم که به آن اشاره می‌کنم. نقل است که علامه طباطبایی (ره) استاد شهید مرتضی مطهری معتقد بود که هر چند سال اگر به درستی خاطرم باشد هر ۴ سال یک‌بار باید تفسیر جدید بر قرآن نوشته شود. شما می‌دانید زبان به‌تدریج در حال تغییر است و هرچه ما پیشتر می‌رویم شتاب تغییر زبان بیشتر می‌شود. زبانی که مربوط به عصر استاد شهید مرتضی مطهری است آن زبان ممکن است امروز برای نسل جدیدی که هستند خیلی رسا نباشد باید این زبان را چالاک کرد و صیقل داد و به زبان امروز حرف بزنیم.

سنگری ادامه داد: اندیشه‌های استاد مطهری کهنه نمی‌شود اما زبان استاد مطهری ممکن است کهنه شده باشد و ما باید امروز زبانی متناسب با روزگار خود پیدا کنیم. بنابراین اینکه ما از آثار استاد مطهری در روزگار خود بهره بگیریم و حتی در ۱۰۰ سال دیگر، در این‌ها تردید و تشکیکی نیست. این‌ها اندیشه‌های ناب اسلامی است و به تعبیری که حضرت امام درباره آثار استاد مطهری داشتند فرمودند همه آثارش بدون استثنا خوب است. همه این آثار خوب، ارزنده و سازنده را باید بهره‌گیری کرد ولی زبان آن‌ها را باید به زبان امروز برگردانیم یعنی تلاش کنیم برخی از مفاهیم یا همان مفاهیم را امروزی‌تر و تر و تازه‌تر کنیم تا نسل‌های جدید بتوانند از آن‌ها بهره‌گیری و استفاده کنند.

وی در پایان گفت: البته در کنار همه این‌ها علی‌رغم عظمت، بزرگی و قله‌نشینی شخصیتی مثل استاد مرتضی مطهری باید آثارش را هم نقد کرد. یعنی صاحب‌نظران باید امروز بیایند آثار این استاد بزرگ را نقد کنند همچنان که در حوزه‌ها آثار استادان بسیار بزرگ را افراد نقد و بررسی می‌کنند. حاشیه زدن به آثار بزرگان خیلی معروف است. امروز هم باید آثار استاد مطهری در معرض نقد، بررسی و ارزیابی قرار بگیرد.