آیا موجود عجیب کشف شده پس از سیل خطرناک است؟

در روز‌های اخیر با آبگیری دریاچه هامون پس از بارش‌های اخیر، ویدئویی در فضای مجازی از جانداری عجیب انتشار یافت که با گمانه‌زنی‌های غیرعلمی در فضای مجازی همراه شد. برای روشن‌شدن اذهان با عرفان خسروی، دیرینه‌شناس و جانورشناس که سال‌ها درباره فسیل‌های سخت‌پوستان پژوهش کرده، صحبت کردیم.

این موجود ظاهری قدیمی دارد و شایعات زیادی درباره آن مطرح شده، اما حقیقت درباره آن چیست؟

این موجود گونه‌ای از سخت‌پوستان است، یعنی خویشاوندی نزدیکی با خرخاکی و خرچنگ و میگو دارد. ظاهر آن هم گرچه عجیب است، اما در واقع شبیه میگویی است که سپر پشتی‌اش به سمت عقب امتداد یافته باشد. به خاطر این ظاهر، به آن‌ها میگوی بچه‌وزغی می‌گویند. نام علمی این موجود هم Triops و نام گونه آن احتمالا Triops cancriformis است.

آیا مشاهده این موجود غیرمنتظره بود؟

خیر، زیرا پراکنش این موجود از اروپا تا هندوستان است و بالطبع ایران را هم در بر می‌گیرد، اما نکته جالب این که تا به حال در هامون دیده نشده بود. این گونه در دریاچه‌های فصلی زندگی می‌کند و تخم آن وقتی دریاچه خشک می‌شود، می‌تواند سال‌ها خشکی و دمای بالا را تحمل کند. این جاندار اولین بار سال ۲۰۰۵ در دریاچه‌های آذربایجان غربی گزارش شد و در مناطق مختلف دیگر ایران از جمله دریاچه عباس‌آباد نائین نیز گزارش‌هایی از مشاهده آن وجود دارد.

در فضای مجازی از تعبیر «فسیل زنده» برای این گونه استفاده شد؛ به معنی موجودی که در مدت زمان بسیار طولانی هیچ تغییری نکرده است. این موضوع صحت دارد؟

از نظر زیست‌شناسی تکاملی همه جانداران همواره در حال تغییر هستند، بنابراین این تعبیر دقیقی نیست، گرچه در فضا‌های عمومی کماکان برخی از آن استفاده می‌کنند. حتی اگر ظاهر جانداران تغییر نکند از نظر ژنتیکی پیوسته تغییر می‌کنند. نکته جالب در مورد این گونه خاص این‌که احتمالا گونه واحدی نیست، بلکه مجموعه‌ای از گونه‌های متفاوت با ظاهر یکسان است. به این ترتیب حتی جمعیت‌های امروزی این موجود نیز متعلق به گونه‌های مختلف هستند و مسلما در طول میلیون‌ها سال نیز تغییرات ژنتیکی گسترده‌ای را تجربه کرده‌اند.

آیا این موجود به خاطر قدمتی که دارد، در معرض انقراض است؟

گرچه در جزیره بریتانیا و برخی نواحی اروپا به خاطر تخریب زیستگاه در معرض خطر است و تنوع آن هم به درستی شناسایی نشده، اما در هر حال کیت تخم برخی گونه‌های این سخت‌پوست در نقاط مختلف جهان به صورت تجاری فروخته می‌شود تا علاقه‌مندان بتوانند آن‌ها را در آکواریوم رشد دهند؛ بنابراین خطر اصلی جابه‌جایی انسانی تخم‌های این موجود در سراسر جهان است.

آیا این گونه از دیرباز در دریاچه هامون زندگی می‌کرده؟

احتمالا تخم‌های این گونه از قبل در دریاچه هامون بوده، ولی نه از ۲۰۰ میلیون سال پیش. احتمالی ضعیف، اما قابل بررسی هم وجود دارد که تخم‌های این موجود را عامل انسانی منتقل کرده باشد. من تخصص کافی برای شناسایی دقیق گونه‌های این موجود از روی تصویر ندارم، اما در فیلمی که از میگو‌های بچه وزغی دریاچه هامون منتشر شده، کمی شباهت به گونه Triops longicaudatus می‌بینم که گونه بومی آمریکاست و تخم‌های آن عمدتا در قالب کیت به فروش می‌رسد. البته بهتر است این موضوع با بررسی ژنتیک مشخص شود. به هرحال تخم چنین موجودی می‌تواند چند دهه شرایط خشکی و کم‌آبی دریاچه‌ای فصلی را تحمل کند و بعید نیست از قدیم در دریاچه هامون بوده باشد.

آیا این موجود قدیمی‌ترین گونه جانوری زمین است؟

خیر، اولا گونه‌های زنده و بسیار قدیمی‌تر نیزحتی با قدمت ۵۰۰-۴۰۰ میلیون سال در زمین وجود دارند، اما همان‌طور که عرض کردم، شباهت ظاهری گونه‌های امروزی به نیاکان قدیمی‌شان نباید باعث شود تصور کنیم این موجودات بدون تغییر مانده‌اند. همه موجودات زنده در معرض تغییرند، ولی این تغییرات لزوما در ظاهر خارجی آن‌ها دیده نمی‌شود.

به هرحال اگر به شباهت ظاهری اکتفا کنیم، سابقه موجوداتی با ظاهر Triops cancriformis به عصر نورین از تریاس بالایی برمی‌گردد، یعنی حدود ۲۲۷میلیون سال پیش.

آیا ظاهر این موجود آن را شبیه تریلوبیت‌ها نمی‌کند؟

خیر، آخرین تریلوبیت‌ها ۲۵۲میلیون سال پیش منقرض شدند. تبار تریلوبیت‌ها و تبار سخت‌پوستان کاملا مجزاست. خرچنگ‌های نعل اسبی هم به رغم ظاهری مشابه میگوی بچه قورباغه‌ای، خویشاوندان عقرب‌ها و عنکبوت‌ها هستند. بخشی از این شباهت حاصل همگرایی تکاملی است و بخش دیگر به خاطر شباهت بنیادی ساختار بدن همه بندپایان به یکدیگر.

آیا این موجودات خطر یا فایده‌ای برای محیط زیست ندارند؟

اگر این موجودات حاصل جابه‌جایی انسانی نباشند، هیچ خطری برای محیط زیست ندارند؛ کاربرد خاصی هم ندارند، فقط در برخی نقاط از این موجود برای کاهش لارو پشه‌ها استفاده می‌کنند.