آب‌های زیرزمینی چگونه دانش بنیان مدیریت می شوند؟

از دست رفتن 120 میلیارد متر مکعب آب زیرزمینی کشور

واحد تقسیم بندی هیدرولوژیکی برای منابع آب زیرزمینی، دشت است. کل کشور از 609 دشت تشکیل شده است. منابع آب زیرزمینی به صورت چاه، چشمه و قنات هستند و مصارف زیادی از کشور به این منابع وابسته است. اگر مقدار تخلیه سالیانه از منابع آب زیرزمینی از مقدار تغذیه سالیانه آنها بیشتر باشد بعد از چند سال ادامه این روند به برداشت و کاهش ذخایر استاتیک منابع آب زیرزمینی منجر می شود. ذخایر استاتیک در حقیقت ذخایری هستند که طی سالیان متمادی ذخیره شده اند و متضمن حفظ و بقای منابع آب زیرزمینی هستند.

بررسی ها نشان می دهد با توسعه فناوری های چاه های عمیق و نیمه عمیق از قبل انقلاب اسلامی، تقریبا هر ساله مقدار تخلیه از منابع آب زیرزمینی از مقدار تغذیه آنها بیشتر بوده و از حجم استاتیک آنها کاسته شده است. بررسی ها نشان می دهد حداکثر مقدار کسری مخزن سالیانه در سال 1386 و به میزان 9.4 میلیارد مترمکعب بوده است و همچنین متوسط کسری مخزن سالیانه طی 10 سال آبی اخیر حدود 5 میلیارد متر مکعب بوده است. طبق آمار اعلام شده توسط وزارت نیرو، در حال حاضر حدود 120 میلیارد متر مکعب از ذخایر استاتیک منابع آب زیرزمینی از دست رفته است. با توجه به کل ذخایر استاتیک منابع آب زیرزمینی کشور که رقمی حدود 500 میلیارد متر مکعب است می توان عنوان کرد که متاسفانه حدود یک چهارم ذخایر استاتیک منابع آب زیرزمینی نابود شده اند.

آثار و نتایج ناگوار برداشت بی رویه آب های زیرزمینی

از آنجایی که ذخیره استاتیک به دلیل پر کردن خلل و فرج آبخوان تا حد زیادی متضمن بقای آن است با از بین رفتن این ذخیره ممکن است که به دلیل پدیده های نشست و تحکیم، منبع آب زیرزمینی برای همیشه از بین رفته و دیگر هیچ گاه امکان احیای آن وجود نداشته باشد. موارد بسیاری زیادی از فرونشست ها و ایجاد فروچاله در مناطق مختلف کشور موید این موضوع است. علاوه بر این در بسیاری از مناطق با کاهش سطح سفره، تخلیه به آب های عمدتا شور و بی کیفیت تحتانی رسیده و عملا امکان استفاده موثر از این آب ها وجود نخواهد داشت.

علاوه بر این، از آثار و نتایج دیگر حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق و برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی می توان به کاهش دبی و خشک شدن چشمه ها قنوات چاه ها رودخانه ها تالاب ها، به خطر افتادن اراضی باغی و از بین رفتن اراضی زراعی (5/5 میلیون هکتار)، افت کیفی منابع آب زیرزمینی ناشی از پیشروی جبهه ای آب های شور در آبخوان های ساحلی و کویری، آسیب دیدن تاسیسات زیربنایی به دلیل پدیده فرونشست، افزایش ساعات کارکرد پمپ ها و به تبع آن افزایش مصرف انرژی به دلیل پایین رفتن سطح آب زیرزمینی در چاه ها، مهاجرت مردم و حاشیه نشینی در اطراف شهرهای بزرگ متاثر از خشک شدن تدریجی منابع آب دشت ها و عدم امکان تأمین آب برای شرب، بهداشت و اشتغال و همچنین بروز ناهنجاری های اجتماعی، سیاسی و امنیتی به شکل آشوب های غیرمدنی و اعتراض های محلی بین بهره برداران بالادست و پایین دست منابع آبی اشاره نمود.

آبخیزداری و آبخوانداری؛ راهکار دانش بنیان مدیریت آب های زیرزمینی

یافته های تحقیقاتی نشان می دهد یکی از راهکارهای دانش بنیان برای مدیری آب های زیرزمینی و جبران کاهش تراز سفره های آب زیرزمینی در کشور، آبخیزداری و آبخوانداری است که خوشبختانه این مساله در اسناد و قوانین بالادستی و نیز قوانین موضوعه کشور بدان تاکید شده است که البته کمتر توجه قرار گرفته است؛ برای نمونه در این باره در ماده 27 قانون افزایش بهره وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی آمده است:  دولت مکلف است به گونه‌ای برنامه‌ریزی نماید که تا سال 1404 هجری شمسی و با استفادة بهینه از منابع مندرج در فصل تأمین آب بودجه‌های سنواتی، حداقل پانزده درصد (15%) متوسط بلندمدت نزولات آسمانی سالانة کشور (هفت و نیم درصد (5/7%) از محل کنترل آبهای سطحی و هفت و نیم درصد (5/7%) از طریق آبخیزداری و آبخوانداری) به حجم آب استحصالی کشور اضافه گردد و صددرصد (100%) ترازنامه (بیلان) منفی آب های زیرزمینی دشت های کشور (با اولویت دشت های ممنوعه آبی) جبران گردد.

متاسفانه باید گفت علیرغم یافته های تحقیقاتی و الزامات حقوقی و قانونی، به موضوع دانش بنیان آبخیزداری و آبخوانداری به منظور مدیریت منابع آب های زیرزمینی و جبران تراز منفی دشت های کشور اهتمامی چندانی صورت نگرفته است که این مساله لازم است بیش از گذشته مدنظر دولت و وزارت جهاد کشاورزی واقع شود. بررسی ها نشان می دهد بیش از 15 میلیون هکتار اراضی کشور مستعد عملیات آبخوانداری و پخش سیلاب است که در صورت اجرا، می تواند نقش موثری در تغذیه سفره های زیرزمینی، افزایش تولید بخش کشاورزی، مقابله با خشکسالی و فرونشست و سایر مخاطرات طبیعی داشته باشد.